ШАРЪИЙ МЕЪЁР №7
ҲАВАЛА
(қарз мажбуриятини бошқа шахсга ўтказиш)
Меъёрнинг баёни (матни)
Муқаддима
Ушбу меъёрнинг мақсади – қарз мажбуриятларини (бошқа шахсга) ўтказиш (ҳавала)нинг мазмун-моҳияти, ҳукмлари, турлари, шартлари, унинг рухсат этилган ва ман этилган шаклларини ҳамда ушбу амалиётнинг Ислом молия муассасаларида қандай қўлланишини баён этиш.
1. Меъёрининг қамрови (амал қилиш доираси)
Ушбу меъёр қарздорни ўзгартиришни назарда тутган ҳолда қарзни бир шахс (қарздордан) бошқа шахсга ўтказишга (яъни “ҳавала” қилишга) тегишли.
Меъёр ҳақни бошқага ўтказиш (ҳавала ал-ҳақ) ёки банк (пул) ўтказмаларига оид эмас, балки фақат қарзни (бир шахснинг зиммасидан иккинчи шахс зиммасига ўтказиш) мазмуни мавжуд бўлган амалиётларни ўз ичига олади. Демак, меъёрда кўриб чиқилаётган ҳолатда қарздор ўзгаради. ҳақни бошқага ўтказиш (ҳавала ал-ҳақ)да эса қарздор эмас, балки ҳақдор ўзгаради (яъни бир қарз эгаси ўрнига бошқа қарз эгаси келади).
2. Ҳаваланинг таърифи
Қарз ҳаваласи (қарзни ўтказиш) – бу қарзни биринчи қарздор (муҳил)нинг зиммасидан қарзни тўлаб берувчи (муҳал алайҳ)нинг зиммасига ўтказишдир, яъни бу амалиётда (биринчи) қарздор бошқа (тўлаб берувчи) қарздор билан алмаштирилади. Бироқ қарз ҳаваласи ҳақ ҳаваласидан, яъни кредиторнинг ўрнини бошқа кредитор эгаллайдиган ҳаваладан фарқ қилади.
3. Ҳаваланинг жоизлиги
3/1 Ҳавала шариатда жоиз ҳисобланади. У мустақил, нотижорий (яъни табарруъ асосида тузилган) шартнома бўлиб, олди-сотди амалиёти эмас, балки қарзни ундириш ва тўлашни енгиллаштирувчи восита бўлгани учун шариатда ушбу амалиётга рухсат берилган.
3/2 Агар қарзни тўлаб берувчи (муҳал алайҳ)нинг тўловга лаёқатлилиги ва ўз мажбуриятини чиройли адо этувчи шахс эканлиги маълум бўлса, ҳақдор (қарз берувчи, муҳал) учун Ҳавалани қабул қилиш тавсия этилади (яъни бу мустаҳаб амал ҳисобланади). Ҳавалада қарз берувчи (муҳал)га манфаат ва қарздор (муҳил)га енгиллик бериш бор.
3/3 Агар ҳақдор (муҳал)га қарзни тўлаб берувчи (муҳал алайҳ)нинг молиявий аҳволи ва тўловга лаёқатлилиги аниқ бўлмаса, у ҳолда Ҳавала ихтиёрий (яъни мубоҳ амал) бўлади.
4. Ҳавала шартномасининг амалга оширилиши (яъни “сийғаси”)
4/1 Ҳавала шартномаси қарздор (муҳил)нинг таклифи (ийжоби) ҳамда қарз берувчи (муҳал) ва қарзни тўлаб берувчи (муҳал алайҳи)ларнинг ушбу таклифни қабул қилиши орқали боғланади, шу билан бирга, ийжоб ва қабул нима талаб этилаётганини аниқ ифодалаши ва қарз мажбуриятининг бир шахс зиммасидан бошқа шахсга ўтказилишига далолат қилиши керак, бунда айнан Ҳавала сўзи ишлатилиши шарт эмас.
4/2 Ҳавала бажарилиши мажбурий бўлган (лозим) шартномалардан ҳисобланади. Шунинг учун томонлардан ҳеч бири бу битимни бир томонлама бузиш ёки бекор қилишга ҳақли эмас.
4/3 Ҳавала шартномаси дарҳол кучга кириши, ва ҳеч қандай шартга боғланмаган бўлиши шарт қилинади. Шунингдек, ҳавала шартномаси вақтинчалик (маълум муддатга амал қиладиган) бўлмаслиги ёки келажакдаги воқеаларга боғлиқ ҳолда тузилмаслиги керак. Бироқ, Ҳавала қилинган қарзни тўлашни маълум муддатга кечиктириш жоиз.
давоми бор …
Таржимонлар:
Муҳиддин Бектемиров, AAOIFI нинг CSAA сертификати соҳиби
Олимжон Иргашев, AAOIFI нинг CSAA сертификати соҳиби
Муҳаррир:
Жаҳонгир Имамназаров
Иқтисодиёт фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)
“Ислом молияси” лойиҳаси ҳамасосчиси