Шариат аҳкомларига мувофиқ, вафот этган инсоннинг мол-мулки унинг меросхўрлари ўртасида маълум қоидалар асосида тақсим қилинади. Бу ўринда шариат томонидан муайян қоидалар ўрнатилмаганда эди, у ҳолда меросхўрлар мерос талашиб, бир-бирлари билан юзкўрмас даражага ҳам етиб боришар эди. Бугунги кун воқеълигида ака-ука мерос бўлишолмай, “сен-менга” бораётгани, опа эса синглиси ё укаси билан қариндошлик ришталарини узиб юбораётгани каби вазиятлар мусулмон умматининг пайғамбаримиз Муҳаммадﷺ суннатлари ва шариати исломийянинг меросга доир ҳукмларини билмаслик ёки уларга амал қилмаслик ортидан вужудга келмоқда.
Демак, ким қанча мерос олиши борасидаги ҳукмлар инсоннинг нафсига кўра эмас, балки шариат кўрсатмаларига мувофиқ чиқарилиши учун, аввало, меросхўрларнинг даражаларини билиш лозим бўлади.
Вафот этган инсон (маййит)нинг ортидан қолган қариндошлар 3 та асосий гуруҳга ажратилади:
1. Фарз эгалари
Меросхўрлар ичида меросга биринчи даражали ҳақдорлар – фарз эгалари саналади, чунки уларнинг қанча мерос олишлари шариатда аниқ белгилаб берилган.
Асосий фарз эгалари қуйидагилардир:
- Қиз фарзанд(лар) (ўғил фарзанд бўлмаган тақдирдагина фарз эгаси ҳисобланишади)
- Ота – она;
- Эр ёки хотин;
- Бобо ёки буви;
- Сингил(лар) (улар ҳар доим ҳам фарз эгаси бўлаверишмайди);
- ва бошқалар (улар ҳақида ўрни келганда батафсил сўз юритамиз).
2. Асабалар
Асабалар – майитга яқин эркак қариндошлар. Улар фарз эгалари ўз улушларини олишгач, мерос ортиб қолса, ўша ортган қисмини ёки фарз эгалари мавжуд бўлмаса, тарика, яъни қолдирилаётган мероснинг барчасини олишга ҳақдор бўлишади.
Асабалар (яқин эркак қариндошлар)га қуйидагилар киради:
- Ўғил;
- Ўғилнинг ўғли, қанча пастласа ҳам (фақат ўғил вафот этган тақдирда ўғилнинг ўғли асаба бўлади);
- Ота;
- Отанинг отаси, қанча юқориласа ҳам;
- Туғишган ака-ука;
- Ота бир ака-ука;
- Туғишган ака-уканинг ўғиллари;
- Ота бир ака-уканинг ўғиллари;
- Туғишган амаки;
- Ота бир амаки;
- Туғишган амакининг ўғли;
- Ота бир амакининг ўғли.
Aсабаликда юқоридаги кетма-кетликка қатъий риоя қилинади. Яъни биринчи асаба ўғил ҳисобланади ва ундан пастдаги асабалар ўғил мавжудлиги сабаб мерос ололмайдилар (ота ва бобо фарз эгаси сифатида мерос олишлари бундан мустасно). Мисол учун, амаки жиянининг меросини олиши учун марҳумнинг ўғли, ўғлининг ўғли, отаси, бобоси, ака-укаси бўлмаслиги ёки вафот этиб кетган бўлишлари лозим.
3. Бошқа қариндошлар.
Юқоридаги икки тоифага ҳам кирмайдиган қариндошлар мерос илмида завул арҳам деб номланади. Завул арҳамлар – араб тилидан “раҳм эгалари” деб таржима қилинади.
Бундай қариндошларга қизнинг фарзандлари, опа-сингилнинг фарзандлари, тоға, амма, хола, амакининг қизи кабилар киради.