Мендан биткоин ҳақида кўпчилик сўрагани учун, у ҳақда ёзишга қарор қилдим.
Биткоин ҳақида бирор нарса айтсангиз, баъзиларда бўладиган эътироз қуйидагича:
“Сиз блокчейнни биласизми? “Майнинг” қандай бўлади, тушунасизми? Қандай қилиб билмай ҳукм айтасиз?”
Бундай эътирозли саволларнинг пайдо бўлиши эса, аслида ўша одамнинг шариатни тушунмаслигидан бўлади. Шуни инобатга олиб, мен биткоин ҳақидаги мулоҳазалар асосларини иложи борича содда тилда тушунтириб беришга ҳаракат қиламан. Юқоридаги эътирозлар хато эканини ҳам баён қиламан. Агар диққат билан ўқиб чиқсангиз, иншааллоҳ, ўзингизни қониқтирган жавобни топасиз. Марҳамат:
Шариатда молиявий – пул билан боғлиқ муомалалар икки турга бўлинади:
1. Эвазли (معاوضة)
2. Эвазсиз.
Эвазсиз муомалаларга ҳадя, васият ва шу кабилар киради. Сиз бировга ҳадя берсангиз, у эвазига сизга ҳеч нарса бермайди. Демак, бу муомала эвазсиз муомала дейилади.
Эвазли битимлар эса савдо, ижара, музораба ва бошқалардир.
Масалан, ижарага уй олсангиз, сиз ижара ҳақини берасиз, иккинчи томон унинг эвазига уйдан фойдаланиш ҳаққини беради. Икки томондан эваз борлиги учун бундай битим шариатда عقد المعاوضة дейилади – яъни икки томондан эваз бўлган битим. Буни ўзбек тилида содда қилиб эвазли битим деса ҳам бўлади.
Эвазли битимларда эваз – алмашинаётган нарса ё ўзида манфаат бор нарса бўлади, ё ўзида манфаати бўлмай, бошқа бир манфаатли нарса учун восита бўлади.
Ўзида манфаат бор нарса – масалан, гўшт, кийим, телефон, нон, уйдан фойдаланиш ҳаққи ва бошқалар. Буларни еса, кийса – хуллас фойдаланса бўлади.
Энди иккинчи тоифа нарсалар ўзида манфаат бўлмаган, бошқа нарса учун восита бўлган нарсалар. Булар “пул” дейилади. Қадимда пуллар тилла, кумуш ёки темирдан бўлган. Кейинроқ теридан ҳам пуллар қилишган. Ҳозир одатда қоғоздан бўлади. Буларни еб ёки кийиб бўлмайди. Пулнинг асосий вазифаси бошқа манфаатли нарсаларни олиш учун восита эканидир.
Шундай қилиб, биз шариатда пул нима эканини тушуниб олдик. Энди савол: Қадимда пуллар тилла, кумуш бўлган, энди қоғоз пуллар ишлатилади. Бирор нарса пул деб топилиши учун қандай шартлар бор?
Жавоб:
Бирор нарса пул деб топилиши учун муайян жамиятда ўша нарса манфаатли нарсаларга восита ўлароқ барча ёки мутлақ кўпчилик томонидан қабул қилиниши кифоя.
Масалан, 200 киши бир тайёрада (самолётда) Америкага учиб кетаётганди, йўлда тайёра қулаб, улар инсон қадами етмаган бир оролга келиб қолдилар. У оролда уларни биров қутқаргунча жон сақламоқчилар. Орадан ойлар ўтиб бирлари балиқ овлаб, бошқалари мева териб, яна бирлари кийим тикиб, бошқа нарсаларга алмаштирмоқчилар. Агар балиқни мевага пулсиз алмаштирсалар, бу ҳам жоиз, бу бизнинг тилда бартер, шариатда муқояза дейилади.
Бироқ агар ўзаро битимлар мураккаблашиб, товарлар ва хизматлар кўпайган сари улар пулга эҳтиёж сезсалар, ўзаро иттифоқ қилиб, теридан ёки махсус тошлардан пул ясаб олсалар бўлади. Агар шу пулни барчалари ёки кўплари қабул қилса, ўша тош ёки темир шариатда пул ҳукмида бўлади. Унга рибога оид қоидалар, закот ва бошқалар ҳукми берилади…
Энди асосий масалага қайтсак, хўш, биткоин мана шундай пул ҳисобланиши мумкинми?
Бунга жавоб беришдан олдин, яна бир муҳим тушунча билан танишиб чиқишимиз керак. Бу – молиявий пуфак тушунчаси. Уни инглиз тилида financial bubble ёки economic bubble дейдилар. Ўзбек тилида молиявий пуфак, иқтисодий кўпик ёки пуфак дейдилар, менимча, пуфак сўзи муродга яқинроқ бўлса керак.
Молиявий пуфак қандай бўлади? Масалан, Акмалбой исмли бир киши оддий темирдан қандайдир бир жетонлар ясайди, масалан, 10 000 дона жетон. Ҳар бир жетонни муайян рақамлар билан рамзлаб – кодлаб чиқади.
Кейин айтадики, ким мендан шу жетонни сотиб олса, ундан эртага бошқалар 10% кўпроққа сотиб олишади. Бошланғич нархни масалан, 100$ деб белгилайди. Жуда қаттиқ реклама қилади. Бошида ўзининг одамлари сотиб олиб, бошқа ўзининг одамларига сотиб, бойиб кетади.
Буни кўрган оддий халқ ҳам тез орада ундан жетонлар сотиб ола бошлайдилар. Бошқалар улардан сотиб олади. Оқибатда биринчи олганлар катта даромад кўрадилар. Уларнинг янги машиналари ва бирдан бойиб кетганлари бошқаларни ҳам Акмалбойнинг жетонларини олишга ундайди. Табиийки, жетоннинг нархи ҳар сафар янги одам олганда ошиб бораверади. Бошида 100$ бўлган жетон, қўлма қўл бўлиб 10 000 – 20 000 долларга етиши оддий ҳол. Бироқ бир қоида борки, қачондир жетоннинг нархи бир нуқтага етгач, бошқа ҳеч ким уни олмай қўяди. 10 000 бўлсин, 100 000 бўлсин, бир кун келиб, уни олишдан тўхтайдилар. Шунинг учун уни пуфак дейдилар. Зеро, пуфакни пуфлайверсангиз, катталашаверади. Бироқ аниқ биласизки, бир нуқтада албатта портлайди.
Шу сабаб, охирида харид қилганларнинг барчалари касодга учраб, пулларини йўқотадилар. Уларнинг пуллари қаёққа кетди? Табиийки, Акмалбой ва ундан дастлаб харид қилганларга!
Бу мисолда жетонни еб, кийиб бўлмайди. Бироқ у жетонни ҳали касод бўлишидан олдин бировга олиб бориб, мен сиздан кийим ёки гўшт олмоқчиман, бироқ ёнимда пулим йўқ, шундай жетоним бор, десангиз, у одам жетонни қабул қилиб, сизга кийим (ёки ҳар қандай товар) бериши мумкин. Демак, жетон бошқа манфаатли нарса учун восита бўляпти.
Хўш, шу жетонни пул деса бўладими?
Оролдаги одамларнинг тошдан ёки теридан ясаб олган пуллари билан мана шу жетоннинг фарқи борми?
Уламолар айтадиларки, албатта фарқи бор. Фарқлар қуйидаги нуқталарда:
- Тери пулни оролда бошқа нарсаларга восита қилиш учун оладилар. Уни олишдан бирламчи мақсад унинг тушиши ва кўтарилишидан фойдаланиш – спекуляция бўлмайди. Жетонни олишдан мақсад эса фақат унинг нархи ошишидан фойдаланиш.
- Оролдагиларнинг тери пулини одамлар унинг нархи ошиши ёки тушишидан қатъи назар олиб, сотиб, фойдаланаверадилар. Агар унинг қадри ошмай, шундай тўхтаб туради, десалар ҳам, олаверадилар. Акмалбойнинг жетонларини эса одатда фақатгина ошиши учун оладилар. Ошмаслиги аниқ бўлса, уни олиб ўтирмайдилар.
Шу ва бошқа асосларга кўра оролдагиларнинг тери пули пул дейилади ва у билан муомала қилиш ҳеч қандай ихтилофсиз жоиз. Акмалбойнинг жетони эса қимор дейилади ва ундан даромад қилиш – ҳаром.
Мен жетонни мисол қилдим, токи пулга ва биткоинга ўхшаш нуқталари яхшироқ кўринсин дедим. Аслида пуфак манфаат учун восита эмас, аслида манфаат бор нарса бўлиши ҳам мумкин.
Масалан, 2000 – йиллар охирида рўй берган жаҳон инқирозига Америка, Дубай ва бошқа жойлардаги кўчмас мулк билан боғлиқ молиявий пуфаклар сабаб бўлган. Мен бунинг бир қисмини Дубайда кўрганман. Бир жойга уй қурилади (ёки аксар ҳолларда ҳали қурилмаган ҳам бўлади) ва сизга шу уйни олинг, эртага нархи албатта ошади, сотиб юборасиз, фойда қиласиз дейишади. Сиз уйни, масалан, 500 000$ га оласиз. Табиийки, кредит олиб, қарзга оласиз. Бир ҳафтада янги мижоз у уйни сиздан 600 000$ га сотиб олади. У ҳам банкдан қарз олган. У ҳам сиздек сотиб юбориш учун оляпти, у уйда яшаш учун эмас. Кейин ундан бошқаси 1000 000$ га харид қилади. Қарабсизки, уйнинг нархи бир неча бараварга ошиб кетаверади. Сўнггида эса пуфак портлайди – нарх жуда катта миқдорга етгач, ҳеч ким олмай қўяди! Шунда охирги олган ва ундан олдинги ва ундан олдинги – бирма – бир касодга учрайдилар. Банклар ҳам касод бўлади ва ҳоказо. Исломда бундай ишлар қимор дейилади ва Аллоҳ таоло қиморни ҳаром қилган! Аллоҳ таоло дейди:
“Эй, иймон келтирганлар! Албатта, хамр, қимор, бутлар ва (фол очадиган) чўплар ифлосдир. Шайтоннинг ишидир. Бас, ундан четда бўлинг. Шоядки, нажот топсангиз” (Моида, 90).
Энди асосий савол: биткоин Акмалбойнинг жетонига яқинроқми ёки оролдагиларнинг тери пулигами?!
Аксар кибор уламолар бу масалада ё сукут қилиб, ўрганишда давом этмоқдалар ё биткоин Акмалбой жетонидек ҳаром демоқдалар. Жумладан, буюк фақиҳ ва муҳаддис, асримизда молиявий муносабатлар фиқҳидан дунёда энг кучли мутахассислардан деб тан олинган аллома шайх муфтий Тақий Усмоний ҳазратлари биткоин билан даромад қилишни ҳаром деган.
Ҳалол деганлар орасида мен кибор уламолардан бирортасини кўрмадим.
Сабаби, биринчидан, биткоинни аксар одамлар ва ташкилотлар пул деб қабул қилмаяпти. Уни cryptocurrency – крипто-пул ибораси билан currency (пул ) деб “лақаблашлари” мумкин. Бироқ шариатда бир қоида бор:
العبرة بالمعاني لا بالمباني
“Сўзлар эмас, маъноларга эътибор қаратилади.”
Уни крипто-пул десалар ҳам, пулдек муомала қилмасалар, у пул ҳисобланмайди. Пул – нархларни ва зарарларни белгилаш меъёри бўлади.
Нархларни пул билан белгилайсиз: телефонингиз неча пул десам, 100 доллар, дейсиз. 100 қоп картошка ёки 3 та кийим демайсиз. Шунга кўра, доллар – пул. Картошка ва кийим – пул эмас.
Зарарлар ҳам шундай. “Фалончи машинамни уриб, менга 1200 доллар зарар келтирди”, дейсиз, “3 тонна кўмир ёки 576 та кўйлак зарар келтирди”, демайсиз.
Биткоин ҳам шундай. Биров сизга зарар келтирса, “менга 2 та биткоин зарар келтирди”, демайсиз. “Уйимнинг нархи 3 та биткоин”, демайсиз. Агар биткоинда айтмоқчи бўлсангиз, олдин ўша куни биткоин долларда (!) қанча эканини текшириб олиб, кейин айтасиз. Шунга кўра, доллар – пул, биткоин – қимор воситаси бўлади.
Энди юқоридаги эътирозга келсак. Сиз биткоиннинг ҳукмини билиш учун майнинг, блокчейн каби нарсаларни билишингиз керакми?
Масалан, Акмалбой жетонига фосфор моддаси ва қандайдир микрочип ва Чуачуа деб номлаган ноёб қалампир қўшиб тайёрлади. Агар сиз Акмалбойга “Эй Акмал, сенинг ишинг қимор ва ҳаром” – десангиз, Акмалбой сизга айтади:
– Чуачуа нима? Жетонга қанча фосфор қўшганман? Фосфорнинг асли қандай пайдо бўлади? Жетоннинг таркибида қанча чуачуа бор? Буларни билмасанг, қандай қилиб ҳаром деяпсан?!
Сиз агар оқил одам бўлсангиз, айтасизки:
– Мен чуачуани билмайман, лекин сенинг жетонинг қимор воситаси эканини биламан! Зеро, эвазлар ё ўз аслида манфаати бор ё манфаатга восита бўлади. Жетонинг аслида манфаат йўқ, демак, сен уни восита деб даъво қиляпсан. Воситалар эса:
- Нархларни белгилайди.
- Зарарлар қийматини белгилайди.
- Барча ёки аксар одамлар томонидан қабул қилинган бўлади.
Сенинг жетонингда бу уч сифат йўқ. Қолаверса, энг муҳими, ҳатто ўзида манфаати бор нарсалар – масалан, Дубайдаги уйлар мисолида ҳам уни молиявий пуфакка айлантириб, пул топиш қимор бўлади. Сенинг жетонинг эса пуфак экани кўриниб турибди. Шунинг учун чуачуа ва фосфор нима бўлишидан қатъи назар, сенинг жетонинг – ҳаром!
Масалан, бир Санжар исмли одам биткоин 5000 доллар бўлганида 10 та биткоинни 50 000$ га олди. Кейин биткоиннинг биттаси 50 000$ га чиқди. Шунда у 10 та биткоинни 10 та одамга 500 000$ га сотиб, 450 000$ даромад қилди. Унинг 450 000 доллар пули унга қаердан келди?
Ундан 10 та биткоинни харид қилган 10 кишининг чўнтакларидан. Энди биткоин нархи бошқа ошмади, балки тушиб кетди. Шунга у 10 киши арзонга сотиб, зарар кўрди.
Бу дегани Санжар уларнинг ҳақларини ҳеч қандай эвазсиз еди. Гўёки қиморда уларни ютиб олди.
Энди охирги масала, Биткоин ёки умуман крипто-пуллар қачондир оддий пул ҳукмида бўлиши мумкинми?
Жавоб:
Юқоридаги орол аҳли мисолидан кўрдингизки, ҳар қандай нарса одамлар уни восита ўлароқ қабул қилишлари натижасида пул деб топилиши мумкин. Шундай экан, крипто-пуллар ҳам қачондир оддий пул ҳукмида бўлиши мумкин. Бироқ айни пайтда воқеълик, айниқса биткоиннинг ҳозирги ҳолати бунга мутлақо яқин ҳам эмас. Балки, ҳозирча крипто-пуллар қимор воситаси бўлиб қолмоқда.
Умматнинг энг йирик уламолари ё сукут қилаётганлари, ёки ҳаром деб фатво берганларининг ўзи бу ишлардан тўхташ ва асло яқинлашмаслик учун кифоя қилади.
Зеро, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтганларидек:
“Ҳалол нарсалар албатта аниқ, ҳаром нарсалар албатта аниқ, иккисининг ўртасида кўплаб шубҳали нарсалар бор, уни(нг ҳукмини) кўпчилик билмайди. Ким шу нарсаларга қўл урса, ҳаромга қўл урибди.”
Ҳадисда шубҳали нарсалар ҳаромдек экани айтиляпти, энди шайх Тақий Усмонийдек кибор уламолар ҳаромлиги аниқ деган нарсага қўл уриш қанчалик хато эканини тааммул қилиб кўраверинг. Бир кунлик дунёда пул топишнинг осон йўлларини қидириб, абадий ҳаётини барбод қилиб оладиган бадбахт кимсалардан бўлиб қолишимиздан Аллоҳ таолонинг Ўзи асрасин!
Муаллиф: Маҳмуд Усмон
Манба: https://azon.uz/ ахборот-таҳлилий портали