Фақиҳлар рибони икки тоифага, яъни рибо ан-насия (ربا النسيئة) ва рибо ал-фазлга (ربا الفضل) бўлишади.
Рибо ан-насия (Насия рибоси)
Рибо сўзининг луғавий маъноси “ҳаддан зиёд” деганидир.
Шариатда эса “қўшимча” яъни берилган қарз/кредит устига оз миқдорда бўлса ҳам қўйилган қўшимча (устама/фоиз)ни англатади.
Насия сўзининг маъноси эса, шартномада кўрсатилган маҳсулотнинг етказиб берилиш муддати кечиктирилишидир. “Рибо ан-насия” қарз муносабати асосидаги алмашинув жараёнида кечиктирилган муддат учун қўшимча қиймат/устама олиш орқали фойдага эришишдир. Қарз олди-бердисида ҳам ҳар қандай насия савдо ёки ижарада бўлгани каби тўлаш шарт қилинган мажбурият юзага келади. Ушбу мажбуриятларнинг бажариш муддати (тўлаш вақти) бўлади ва қарз берган тараф муддатидан олдин тўловни талаб қилиши мумкин эмас. Қарз берилганда берилган қарз миқдорининг ўзигина (раъсул мол) қайтарилиши, насия савдода ҳам келишилган миқдорнинг айнан ўзи қайтарилиши шарт қилинади. Aнъанавий банкларнинг фоиз асосидаги қарз бериш амалиёти рибо ан-насиянинг айни ўзи бўлиб, бунда қарздор кредит шартномаси бўйича асосий қарз тўлови устига қўшимча пул (фоиз) ҳам тўлайди.
Қуръони каримда, рибо сўзи тақиқланган фойда маъносида савдодан кўриладиган фойда маъносига қарама-қарши қўйилгандир.
Одамлар ва корхоналар фаолиятида вужудга келадиган барча турдаги молиявий амалиётларни икки турга бўлиш мумкин:
- Савдо ва тадбиркорликдан келадиган фойда ва у билан бирга вужудга келадиган мажбуриятлар – рухсат этилган;
- Пул ёки мол кўринишида берилган қарз маблағлари ва шу берилган қарз натижасида (яъни бизнес фаолият натижасига боғлиқ бўлмаган ҳолда) олинган даромад/фойда – тақиқланган.
Берилган қарз устига қўйилган ҳар қандай қўшимча-фоиз, хоҳ у тадбиркорлик фаолияти доирасида олинган кредит устига қўйилган бўлсин, хоҳ шахсий мақсадлар учун олинган қарз устига қўйилган бўлсин, рибо ҳисобланади.
Қандай фарқлаш мумкин?
Асосий муаммо, мана шундай амалиётларнинг бир биридан фарқини ажрата олишда. Буни, барча бизнес амалиёт ва битимларни уларнинг табиатидан келиб чиққан ҳолда ажратиб олиш мумкин.
Барча бизнес (хўжалик фаолияти) амалиётлар қуйидагилардан бирини ўз ичига олади:
- Нақд ёки насия кўринишидаги олди-сотди;
- Қарз/кредит;
- Ижара/лизинг.
Ушбу амалиётлар мулк ҳуқуқининг (сотувчидан харидорга) ўтиши, хатар (риск) ва мажбуриятларнинг вужудга келиши нуқтаи назаридан турличадир.
Савдо амалиётида, сотилаётган маҳсулотга нисбатан мулк ҳуқуқи харидорга доимий ва қайтарилмас бўлиб ўтади. Бунда маҳсулот учун тўлов нақд ёки насия шаклда олинишининг мутлақо аҳамияти йўқ. Ушбу мулк ҳуқуқининг нақд ёки насия савдо орқали харидорга ўтишида сотувчи фойда кўриши мумкин.
Қарз, ислом дини талабларига мувофиқ қўшимча тўловсиз амалга оширилади. Унга кўра қарздор муайян мулк ёки пулнинг вақтинчалик эгасига айланади ва бу иш бепулга амалга оширилади. Қарздор тўлов муддати ёки мулкни қайтариш муддати келганда айни миқдорни ёки ҳудди ўша мулкни қайтариш мажбуриятини олади. Рибо ҳам пул ёки мулкка вақтинчалик эгалик қилишни назарда тутади, аммо бунду қўшимча тўлов талаб қилинади, бу эса тақиқлангандир.
Ижара битими мулкка эгалик қилиш бўйича юқоридагилардан фарқ қилади ва мулкнинг эгалиги ижарачи ўтмайди, балки фақатгина ундан юзага келадиган манфаат ижара ҳақи эвазига ижарачига ўтади. Мулкнинг эгалиги ижара берувчига тегишли бўлгани сабабли у ижара ҳақи олишга ҳақли бўлиш билан бирга, мулкка бирор зарар етса ҳам мулкдор зарар кўрган ҳисобланади. Таъкидлаш лозимки, ижарага бериладиган мулк ўз шаклини ўзгартирмагунча манфаат келтирмайдиган бўлса, уни ужарага бериш мумкин эмас, масалан, ёнилғи, йигирилган ип, пул, озиқ-овқат маҳсулотлари ва ҳоказо. Йигирилган ипдан мато ишлаб чиқариш ва кийим тикишда у ўз шаклини ўзгартириб юборади ва шу сабабли уни сотиш мумкин, аммо ижарага бериб бўлмайди. Шу сабабли Ислом молиясида уй-жой, от-улов, ускуна кабиларни ижарага бериш мумкин, аммо пулни ижарага бериш мумкин эмас.
Шу сабабли биз аввало ҳар қандай амалиёт қарз ёки савдо-сотиқ битими эканлигини аниқлаб олишимиз лозим бўлади. Агар амалиёт насия савдо бўлса бунда муайян вақтда қайтарилиши зарур бўлган қарз вужудга келади ва сотувчи ушбу қарзнинг устига яна фойда қўйиши тақиқланади. Қуръони каримда фоиз оладиганлар “Тижорат ҳам рибога ўхшаш-да” дейишлари ва бу билан тўлов муддатини кечиктириш эвазига қўшимча фойда олиш мумкинлиги оқлашга ҳаракат қилишлари таъкидланади. Тижоратда нарх белгиланмагунча томонлар савдолашиш ихтиёрига эгалар. Нарх белгиланиб мажбуриятлар вужудга келиб бўлганда эса фақатгина қарз қолади ва унга ҳеч қандай устама қўйишга рухсат этилмайди. Қуръони каримнинг “Ва ҳолбуки, Аллоҳ тижоратни ҳалол, рибони ҳаром қилган” оятида ушбу қоидалар тушунтирилган.
Юқоридагиларга кўра қарз устига ҳар қандай “фоиз” қўйиш рибо ҳисобланади, лекин рибо бу билан чегараланмайди. Хусусан, рибо айирбошлаш амалиётларида ҳам вужудга келиши мумкин бўлиб, бу айниқса бугунги кунда валюта айирбошлаш амалиётида кўп учрайди.
Рибо ал-фазл
Савдо шартномаларида ва бошқа алмашув амалиётларида рибонинг тақиқланиши “Рибо ал-фазл” дейилади.
Амалда, рибо ал-фазл, машҳур ҳадиси шарифда баён этилганидек бир жинсдаги маҳсулотларни алмаштиришда ёки олди-сотдисида зиёда олишдир.
Расулуллоҳ солаллоҳу алайҳи васаллам айтганлар: «Олтинга (тенг қийматдаги) олтин, кумушга (тенг қийматдаги) кумуш, буғдойга (тенг қийматдаги) буғдой, арпага (тенг қийматдаги) арпа, хурмога (тенг қийматдаги) хурмо, тузга (тенг қийматдаги) туз, ўхшашига ўхшаш, тенгма-тенг, қўлма-қўл. Бас, ким зиёда қилса ёки зиёда қилишни талаб қилса, батаҳқиқ, рибога йўл қўйибди. Уни олувчи ҳам, берувчи ҳам барибир» деганлар. (Бешовлари ривоят қилишган).
Ушбу олтита маҳсулот олди-сотдиси тенгига тенг ва қўлма-қўл (яъни жойида) бўлиши керак.
Баъзи фуқаҳолар ушбу олти маҳсулотнинг умумий хусусиятлари рибо ал-фазл учун асос / иллат бўлиши мумкин дейишади. Иллат, бу маълум бир воқеа / ҳодисанинг умумий белгиси (хусусияти) бўлиб, барча шундай умумий хусусиятга эга ҳолатларда қиёс (аналогия) / (قياس) асосида ҳукм чиқарилади.
Шундай қилиб, рибо моллари – рибо қоидаларини қўллаш учун асос ҳисобланади. Ҳанафийлик мазҳабида бу қуйидагича баён етилади:
Имом Aбу Ҳанифа фақат иккита умумий хусусиятни, яъни (1) оғирлик ва (2) миқдорни олади. Яъни ушбу олтита маҳсулот оғирлик ёки миқдорга қараб (асосланиб) сотилади. Шу сабабли оғирлик ёки миқдорга эга бўлган барча маҳсулотлар ўз жинсидаги маҳсулотларга айирбошланса (олди-сотди қилинса) Рибо-ал-фазл қоидасига тушади.
Имом Нававий Саҳиҳи Муслимга ёзган шарҳида ушбу қоидаларни қуйидагича изоҳлайди:
1. Алмашинаётган икки маҳсулотнинг асосий иллати турлича бўлса, ундай алмашинувда (масалан, буғдойни олтинга ёки долларни автомобилга алмашиш) етишмаслик, зиёдалик ёки маҳсулот етказиб беришда узилишга (яъни тўлов билан маҳсулотни етказиб бериш орасидаги узилиш) йўл қўйиш ҳам жоиздир (яъни қўлма қўл бўлиши шарт эмас).
2. Алмашинадиган маҳсулотлар бир жинсли бўлса (масалан: олтинга олтин, буғдойга буғдой, долларга доллар), у ҳолда зиёдалик ҳам, етказиб беришда узилишга йўл қўйиш ҳам мумкин эмас.
3. Алмашинаётган маҳсулотлар турлича бўлса-ю, лекин уларнинг умумий хусусиятлари (яъни иллати) бир хил бўлса (масалан олтин-кумуш, доллар-сўм ёки буғдой-гуруч), у ҳолда зиёдалик ёки камомад жоиз, аммо узилиш (кечикиш) мутлақо тақиқланади.
Қуйидаги қонун-қоидалар бир жинсдаги маҳсулотларда Рибо ал-фазлни тартибга солади:
Маълумки, бир жинсдаги маҳсулотларнинг алмашинуви, уларнинг сифат ва хусусиятлари бир биридан фарқ қилсагина керак бўлади. Масалан, гуруч ёки буғдойнинг турли навлари, юқори сифатли олтин/кумуш – паст сифатли олтин/кумуш, кон тузи – денгиз тузи ва бошқалар. Бир жинсдаги маҳсулотларни алмашишда (бартер қилишда), агар улар тур / сифат жиҳатидан ўзаро фарқ қилмаса, унда нотенглик (яъни кам ёки зиёда бўлишлиги) тақиқланади. Бунинг сабаби шундаки, бу маҳсулотларни тенг бўлмаган миқдорда алмаштириш инсонларнинг охир оқибат судхўрлик орқали даромад топиш ва ношаръий фойдага эга бўлиш иштиёқининг пайдо бўлишига олиб бориши мумкин. Бундай алмашинувлар фирибгарлик ва ёлғончиликка олиб бориши ҳам мумкин. Мисол учун, бирор “уддабурон” савдогар бирор машҳур компания томонидан қадоқланган сифатли буғдойнинг бир килограммини бошқа хил буғдойнинг 3 килограммга тенг бўлади деб, ёки бу ноёб олтин парчаси ва у оддий олтининг икки бараварига тенг бўлади деб даъво қилиши мумкин; бундай ишлар шубҳасиз одамларни алдаш ва уларга зарар етказишдир.
Бундай ҳолатларни олдини олиш учун исломда махсус қоида ишлаб чиқилган. Ушбу қоидага асосан, бир хил жинсдаги аммо турли сифатга эга маҳсулотларни алмаштириш қуйидаги кўринишдагина амалда оширилиши мумкин бўлади:
1. Қиймат/сифатдаги ҳар қандай фарқ эътиборга олинмайди ва маҳсулот тенг миқдорда алмаштирилади (тенг оғирлик ёки ҳажмда);
2. Бир жинсдаги маҳсулотларни тўғридан-тўғри алмаштириш ўрнига, ҳар бир шахс ўз молини бозор нархида сотиши ва тушган пулга бошқа одамнинг молини бозор нархида сотиб олиши керак;
3. Маҳсулот қайта ишлаш жараёнида бутунлай ўзгарган бўлса, масалан: пахта (хом ашёси) матога, темир бирор дастгоҳга айланган бўлса, оз миқдордаги матони кўпроқ миқдордаги пахтага ёки кўп темир-терсакни тайёр дастгоҳга алмаштиришга рухсат берилган.
Қуйидаги қонун-қоидалар турли жинсдаги маҳсулотларда Риба ал-фазлни тартибга солади:
Турли жинсдаги маҳсулотлар тенг бўлмаган ҳолда алмаштирилиши мумкин, лекин бунда тўлов кечиктирилиши тақиқланади. Масалан: бир кг буғдой 2 кг хурмога алмаштирилиши, ёки бир грамм олтин 4 гр кумушга алмаштирилиши мумкин, чунки бу спот, яъни бозор нархида дарҳол амалга оширилган тўлов амалиёти ҳисобланади. Шунга қарамасдан агар ушбу алмашинувлар қарзга амалга оширилаётган бўлса, унда бу ҳолат бевосита фоизга (яъни рибога) олиб боришини эсдан чиқармаслик керак. Масалан, харидор 80 грамм кумушни бугун қарзга олиб бир ойдан сўнг 2 грамм олтин билан қайтармоқчи бўлса, бир ойдан кейин 40 гр кумуш 1 гр олтинга тенг бўлишига ҳеч қандай кафолат йўқ, чунки ҳар қандай ҳолат юз бериши мумкин. Бинобарин, бу каби олдиндан нарх ўрнатишнинг негизи судхўрлик ва қимордир. Ҳудди шу каби, бундай (судхўрликка олиб борувчи) қарзга йўл қўйган савдогар ҳам олтининг кумушга бўлган нисбати 1:40 дан 1:35 га тушишини умид қилиш орқали қиморга қўл ураётгани яққол кўриниб турибди. Шу сабабли, турли жинсдаги маҳсулотларни жойида (дарҳол) алмаштириш қоидаси жорий этилган.