Доимо ёдда тутиш ва риоя қилиш керак бўлган муробаҳага оид яна бир қоида, бу муробаҳа битимини қўшимча ҳақ эвазига узайтириш таъқиқланганлигидир. Биламизки, анъанавий кредит ҳолатида, банкдан қарз олган мижоз, қандайдир сабабларга кўра кредитни ўрнатилган муддатда қайтара олмай қолиш хавфи пайдо бўлса, банкка мурожаат қилиши мумкин ва банк вазиятни ўрганиб чиқиб, лозим топса кредитни қайтариш муддатини узайтириб беради (кредитни қайтариш муддатини узайтириш, мавжуд шартномага қўшимча шартнома тузиш орқали амалга оширилади).
Баъзи молия муассасалари муробаҳа моҳиятини нотўғри тушунганликлари, аниқроғи муробаҳани анъанавий кредитга ўхшаш молиялаштиришнинг бир усули сифатида кўришганлиги оқибатида муробаҳа битими муддатини қўшимча тўлов эвазига узайтиришга киришиб кетишди. Ваҳоланки бундай амалиёт ислом молияси тамойилларига бутунлай зид.
Бир нарсани аниқ тушуниб олишимиз керак – муробаҳа бу кредит эмас, балки савдо битими бўлиб, ислом молия муассасалари томонидан молиялаштириш маҳсулоти сифатида ҳам қўлланилади. Муробаҳага бағишланган мақоламизнинг аввалги қисмларида айтиб ўтганимиздек, молия муассасаси (ёки савдо ташкилоти) мижозига керак бўлган молни (маҳсулотни) маълум бир муддатга (насияга) устига устама қўйиш орқали сотади ва шу орқали даромад / фойда олади. Бунда мол сотилиши биланоқ мижознинг мулкига айланади, яъни шу дақиқадан бошлаб сотувчи / молия муассасаси бу молга нисбатан эгалик ҳуқуқини йўқотади. Сотувчининг мижоздаги ҳақи эса, бу насияга олинган молнинг келишилган нархи/пули (яъни олинган мол бўйича қарз) холос.
Шундай қилиб, сотилган мол яна ўша мижознинг ўзига қайта сотилмаганидек, битта мол устидан, ўша ўша томонлар янги шартнома тузолмайдилар. Мавжуд битим муддатини қўшимча ҳақ эвазига узайтириш, анъанавий банклардаги кредит амалиётига тақлиддан бошқа нарса эмас.
Хўш, ислом молия муассасаси бундай ҳолатда қандай йўл тутиши керак?
- агар муробаҳа бўйича қарздорлиги бор мижоз иқтисодий-молиявий ҳолати ёмонлашгани учун, яъни объектив сабабларга кўра ўз вақтида амалга оширолмаганлигини / оширолмаслигини исботлаб берса, ИММ тузилган шартномани қайта кўриб чиқиб, тўлов муддатини қўшимча ҳақ олмасдан / шартномада кўрсатилган молнинг нархини кўтармасдан (яъни қарз миқдорини оширмасдан) узайтириши мумкин;
- агар мижознинг муробаҳа битими бўйича қарзини ёпиш имконияти умуман қолмаса (бўлмаса), у ҳолда ИММ ўз эътиборини гаровга қаратади, яъни мавжуд қарздорликни гаров ҳисобидан ёпиш бўйича керакли ҳаракатларни амалга оширишни бошлайди (бундай ҳолатда гаров қандай тасарруф қилинишини шу масалага бағишланган мақоламизда батафсил ёритганмиз (https://t.me/IslomMoliyasi/213));
- агар тўловни ўз вақтида амалга оширмаган мижоз молия муассасасининг (ёки савдо ташкилотининг) доимий мижозларидан бўлса, у ҳолда шу мижоз кейинги сафар яна муробаҳа орқали мол олаётганда молия муассасаси шу мижозга молни қимматроққа сотиши мумкин, бу билан молия муассасаси шу мижоз туфайли аввалги сафар кўрган зарарини қоплаши мумкин (албатта бунинг ҳаммаси мижознинг розилиги ва томонларнинг келишуви асосида амалга оширилади).
- агар мижоз тўловни атайин амалга оширмаганлиги маълум бўлса, у ҳолда молия муассасаси бундай қарздорга нисбатан жарима қўллаш (бу масалага бағишланган мақоламизни ҳам кўришингиз мумкин (https://t.me/IslomMoliyasi/243)), судга бериш, “қора рўйхатга” киргазиш каби қонуний усулларни қўллаши мумкин.
Муробаҳа: муддатидан илгари тўлашда чегирма тақдим қилиш масаласи
Баъзи ҳолларда қарздор (мижоз) тўловни муддатидан аввал амалга оширишни истайди. Аммо мижоз тўловни муддатидан аввал амалга оширгани учун бирор чегирма талаб қилиши ҳам, бундай шартни муробаҳа битимига киритиш ҳам мумкин эмас. Лекин агар мижоз молиявий-иқтисодий жихатдан қийналиб қолган бўлса, молия муассасаси мижознинг ҳолатини инобатга олиб ўз ихтиёрига кўра мижозга чегирма тақдим қилиши мумкин (яъни бундай чегирма муробаҳа шартномасида кўрсатилиши мумкин эмас, аммо амалда, ҳолатдан келиб чиқиб берилиши мумкин).