Мушораканинг одатий тамойили шуки, бунда ҳар бир шерик мушорака лойиҳаси / корхонаси бошқарувида иштирок этиш ҳуқуқига эга. Шунингдек, томонлар шерикларнинг бирортаси бошқарувда иштирок этишига, бошқаси эса иштирок этмаслигига келишиб олишлари ҳам мумкин.
Қуйида мушоракага асосланган корхона ёки лойиҳа қандай бошқарилишини батафсил кўриб чиқамиз.
Мушоракага асосланган корхона ёки лойиҳа қуйидагилар томонидан бошқарилиши мумкин:
a) шерикларнинг бири томонидан, бир нечта муайян шериклар томонидан, ёки мушорака шартномасида иштирок этувчи барча шериклар томонидан (бошқарувчи-шерик ёки ишчи-шерик сифатида);
Мисол учун: шерикчиликдаги фаолиятда 5 киши иштирок этаётган бўлса, шу 5 кишининг барчаси ёки биттаси (ёки 2 таси) корхона бошқарувида бевосита иштирок этиши мумкин. Бу ҳолатда бошқарувда иштирок этмаётган шериклар фаол ҳисобланмайди, балки фақат сармоядор бўлади.
ёки
b) шериклар тайинлаган учинчи шахс томонидан (яъни бошқарувчи этиб тайинланган учинчи шахс).
Шериклар корхонани бошқариш учун учинчи шахсни бошқарувчи сифатида ёллашганда, уларнинг ўзлари корхона бошқарувида бевосита иштирок этмайди ва фаол ҳисобланмайди (яъни улар фақат сармоя киритиш билан кифояланишади).
– Агар барча шериклар бошқарувда қатнашишни истаса, у ҳолда уларнинг ҳар бири бошқа шерикларнинг барча масалаларда (албатта ушбу мушорака доирасида) вакили ҳисобланади ва улардан бирининг мушорака фаолияти давомидаги ҳар қандай иши бошқа шериклар томонидан берилган розилик / ваколат асосида амалга оширилган ҳисобланади.
– Шериклардан бирининг лойиҳада фаолият олиб боришига тўсқинлик қилувчи шартлар қўйилиши мумкин эмас. Шу билан бирга, агар бошқа шериклар томонидан тегишли ваколат берилган бўлса, шерикларнинг бири корхонанинг фаолияти учун тўлиқ жавобгарлик олиши мумкин.
– Шериклардан бирининг бошқа шериклар манфаатларига зид фаолият олиб боришга ҳаққи йўқ.
– Бошқарувчи шерик(лар) ёки тайинланган бошқарувчи ўзларининг нотўғри ёки ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари, лоқайдлиги/бепарволиги ёки муайян шартларни бузганлиги натижасида пайдо бўлган зарар учун жавобгар ҳисобланадилар.
Лоқайдлик (бепарволик) – бу шахс ёки корхона олдидаги мажбуриятларини бажаришда эътиборсизликка йўл қўйилиши бўлиб, бу йўқотиш ёки шикастланиш каби муаммоларга сабаб бўлади. Лоқайдликбу одатда оддий, мулоҳазакор ва эҳтиёткор киши қилмайдиган ишни қилиш ёки маълум бир вазиятда қилиниши керак бўлган ишни қилмасликдир.
Нотўғри / ғайриқонуний хатти-ҳаракатлар – бу қонунга хилоф ёки нотўғри хатти-ҳаракатлардир, масалан ўз мажбуриятларини бажармаслик ҳам шунга киради.
Битим шартларини бузиш – бу битим иштирокчисининг ўз мажбуриятларини бажармаслиги ёки уни бажаришдан бош тортишидир.
Манба: http://www.businessdictionary.com/definition
Учинчи шахснинг бошқарувчи сифатида тайинланиши
Учинчи шахснинг бошқарувчи сифатида тайинланиши алоҳида
- вакиллик шартномаси (wakalah),
- меҳнат шартномаси (ijarah al-ashkhas/A’amal) ёки
- ишончга асосланган фойдани тақсимлаш шартномаси (mudarabah)
асосида амалга оширилади. Агар корхонани бошқариш аввал бошдан фойдани тақсимлаш шартномаси доирасида амалга оширилиши кўзда тутилган бўлса, у ҳолда бундай бошқарувчи мудориб сифатида таснифланади ва у фақат олинган фойданинг (агар фойда олинган бўлса) маълум (олдиндан келишилган) қисмигагина эгалик қилади. (Бошқарувдаги шартнома турлари ҳақида мақоланинг кейинги қисмида танишиш мумкин бўлади).
– Корхона фаолиятида бевосита иштирок этаётган шерикнинг фойдадаги улуши унинг корхонага киритган сармояси нисбатидан ортиқроқ бўлишига йўл қўйилади, яъни у ўз хизматлари учун корхона фойдасидан бошқа шериклардан кўра кўпроқ улуш олишга даъвогарлик қилиши мумкин.
– Корхона фаолиятида бевосита иштирок этмаётган шериклар эса ўзларининг корхонага киритган сармоялари нисбатидан ортиқроқ фойда олишга даъвогарлик қилолмайдилар.
– Шериклардан бирини муайян вазифаларни бажариш учун алоҳида шартнома асосида, муайян ҳақ (маош) эвазига тайинлаш мумкин. Бундай қилишидан мақсад шериклик шартномаси шартларига ўзгартириш киритмасдан ёки уни бекор қилмасдан, исталган вақтда унинг вазифасидан четлатиш имконияти бўлиши учундир.
– Ҳар бир фаол бўлмаган (яъни бошқарувда бевосита иштирок этмайдиган) шерик бирор учинчи шахсни (масалан ҳуқуқшунос ёки ҳисобчи мутахассисни) ўзининг шерикчиликдаги вакили сифатида тайинлаши мумкин. Ушбу вакил корхона ходимларидан бири бўлиши ҳам, ташқаридан жалб қилиниши ҳам мумкин. Мазкур вакил ҳар қандай вақтда корхонанинг ҳисоб-китоблари, шерикчиликка оид қайд ва ёзувларини текширишга, ҳамда шерикчилик манфаатларига мос келмайди деб ҳисоблаган ҳар қандай бошқарув қарорларига қарши чиқиш / эътироз билдириш ҳуқуқига эга.
– Бошқарувчи шерик ёки бошқарувчи учинчи шахс жорий, молиявий, статистик ва бошқа керакли ҳисоботларни кўриб чиқиш, таҳлил қилиш ва қарор қабул қилиш учун шерикларга тақдим этиш мажбуриятига эга.
– Мушорака шартномасига ўзгартириш ва қўшимчалар, мазкур шартнома қонуний/ҳуқуқий жиҳатдан кучда бўлган давр мобайнида исталган вақтда киритилиши мумкин. Шартномага киритиладиган ҳар қандай ўзгартиришлар шериклар орасида ўзаро келишилган бўлиши ва шариатга зид бўлмаслиги лозим. Келажакда мушорака шартномасига киритиладиган ўзгариш ва қўшимчалар қайси тартибда амалга оширилиши ва қачон қонуний кучга кириши мушорака шартномасида батафсил ёритилиши мақсадга мувофиқ, чунки бу, шериклар ўртасидаги турли тушунмовчиликларни олдини олади.
– Ҳар қандай ишнинг ўзига яраша қадр-қиммати, ўзига хос жиҳатлари бор. Шунинг учун, битта шерикнинг иши бошқа шерикнинг ишига нисбатан қадрлироқ / афзалроқ / қиймати баландроқ бўлиши мумкин. Шу сабабли, агар иккита шерик (шерикчиликда) тадбиркорлик фаолияти юритишни истаса, ҳуқуқий жиҳатдан улардан бири иккинчисига нисбатан фойданинг кўпроқ қисмига эгалик қилиши мумкинлигини назарда тутувчи битим тузилишига йўл қўйилади, чунки улардан бирининг тадбиркорлик соҳасидаги малакаси иккинчисиникига қараганда юқори бўлиши, фаолият юритилаётган соҳада билими ва/ёки тажрибаси кўпроқ бўлиши ва шу сабабли ишининг натижаси яхшироқ ва қиймати баландроқ бўлиши мумкин.
Шериклар тенг меҳнат қилишга, фойда тақсимотини эса учдан иккига учдан бир нисбатда (кимгадир кўпроқ, кимгадир эса камроқ) тақсимлашга келишиб, битим тузишлари мумкин, бундан битимга ҳуқуқий жиҳатдан йўл қўйилишининг сабаби, шериклардан бирининг билим ва тажрибаси иккинчисидан кўпроқ бўлиши сабабидан унинг иши қадрлироқ (яъни қиймати баландроқ) бўлиши мумкин.