Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган саҳиҳ ҳадисда, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Мўмин бир тешикдан* икки марта чақилмайди», дедилар».
*баъзи манбаларда “уядан” деб таржима қилинган.
Шарҳ:
Бу ҳадиси шарифдаги уядан мурод – илон, чаён каби заҳарли нарсаларнинг инидир. Лекин, албатта, ҳадиснинг маъноси фақатгина заҳарли ҳашаротлар билан чекланмайди, балки ҳар қандай зарарни кўзда тутади. Демак, бундан мўмин киши ҳушёр инсон бўлиши лозимлиги келиб чиқади. Мўмин-мусулмон банда бир марта зарар тортган еридан ва ишидан иккинчи марта зарар тортмаслиги керак. Албатта, мўмин инсон ҳалол, софдил, камтар, беғараз бўлиши керак, лекин бу дегани, кимга бўлса алданаверадиган, ҳаммага ишониб кетаверадиган даражада содда (ёки лақма) бўлиши керак, дегани эмас. Ёмон гумон қилмасдан маълумотни синчиклаб текшириб чиқиш бадгумонлик эмас, балки ҳалол мўминнинг вазифаси дейиш ҳам мумкин. Зеро, бу борада Аллоҳ таоло “Хужурот” сурасининг 6-оятида «Эй мўминлар, агар сизларга бир фосиқ кимса бирон хабар келтирса, сизлар (ҳақиқий аҳволни) билмаган ҳолингизда, бирон қавмга мусибат етказиб қўйиб, қилган ишларингизга афсус-надомат чекиб қолмасликларингиз учун (у фосиқ кимса олиб келган хабарни) аниқлаб-текшириб кўринглар!» деб мўминларни ҳар хил хабарларга алданиб қолмасликка, келаётган ҳар қандай хабарни текшириб кўришга буюради. Бу оятдаги “хабар” ҳам ҳар қандай маълумотни ўз ичига олади. Масалан, бизнинг давримизда хабар/маълумотларни интернетдан олиш жуда оммалашган, бир неча йил аввал ҳам маълумот/хабарлар асосан ТВ орқали олинар эди. ТВга узатиладиган хабарлар анча-мунча чиғириқдан ўтар ва уларнинг ёлғон бўлиб чиқиши ҳолатлари жуда кам учрарди. Ҳозир эса, ҳатто бизнес таклифлар ҳам деярли ҳеч қандай текширувдан ўтмайдиган интернет орқали келадиган бўлиб қолди. Бу эса бизни янада эҳтиёт бўлишга ундайди, чунки сўнгги бир неча йилда интернет нафақат керакли/манфаатли маълумотлар, балки турли “қармоқлар” манбаси ҳам бўлиб қолди. Шунинг учун бизга келган, бизни қизиқтирган, биз ўзимиз фойдаланмоқчи бўлган ёки кимларгадир юбормоқчи бўлган ҳар қандай хабар/маълумотларни текшириб чиқишимиз керак. Чунки биринчидан бугунги кунда жамиятда омонатдорлик кўтарилган (биров бировни алдаган, ваъдасига вафо қилмаган, омонатга ҳиёнат қилган ҳолатлар борган сари жуда кўп учрамоқда), иккинчидан эса бизга маълумот юборган ёки бирор бизнес режа таклиф қилаётган одамнинг ўзи ҳам хато қилаётган бўлиши мумкин (яъни, албатта, қаллоблик қилмоқчи бўлмаслиги, балки ўзи ҳам адашаётган бўлиши мумкин).
Маълумотларни текшириб чиқишнинг йўллари кўп, хусусан:
- Интернетнинг ўзидан, фақат бошқа манбалардан (қайта) текшириш;
- Тегишли адабиётлар ёрдамида текшириш;
- Мутахассисларга мурожаат қилиш (масалан, электрон хат орқали савол юбориш);
- Мавзуга оид бошқа манбалар орқали текшириш.
Маълумотларни текширишдан асосий мақсад бировни шарманда қилиш эмас, балки ҳушёр бўлиш орқали жамиятдаги алдам-қалдам ишларнинг олдини олиш, мусулмонлар ўз ишига пишиқ, бировнинг ҳақини емайди, адолатсизликка жим қараб турмайди ва ўзининг “ошини ҳам оғзидан олдириб қўймайди” деган мавқега эга бўлиш ва унда маҳкам туришдир.