Ассалому алайкум!
Қуйида жамиятимиздаги ёмон одатлардан бири – исрофгарчиликка оид бир мақолани эътиборингизга ҳавола қилмоқчимиз. Зеро, Аллоҳ таоло Қуръони каримда биз бандаларини бу боради бир неча марта огоҳлантирган:
“Енглар, ичинглар, аммо исроф қилманглар. Зеро, У исроф қилгувчиларни севмас” (Аъроф сураси 31-оят).
“Исрофгарлар шайтонларнинг биродарларидир. Шайтон эса Парвардигорига нисбатан ўта ношукур эди” (Исро сураси 27-оят).
Ўзбегим тўйлари ёхуд миллий урф-одатлар ниқоби остидаги исроф
Ўзбекистонда тўй харажатларининг ҳаддан ташқари ошиб кетишини ҳал қилиш учун маърифат, жамоатчилик босими ва соғлом одатларни рағбатлантирувчи тизимли ёндашув зарур. Жамият ўзгаришларга тайёр, энди эса уларни амалга ошириш учун аниқ ҳаракатлар керак. “Юксалиш” ҳаракати 2025 йил 19 июндан 3 июлгача аҳоли ўртасида “Ўзбекистонда тўйлар” мавзусида ўтказган сўровномадан шундай хулосага келган.
Сўровнома онлайн шаклда, ижтимоий тармоқлар ва айрим платформалар орқали Ўзбекистоннинг турли ҳудудларида ўтказилган.
Сўровномада қатнашган респондентларнинг аксарияти (71,13%) турмуш қурган бўлиб, бу уларнинг тўй анъаналари ва харажатлари мавзусидан бевосита хабардор эканлигини кўрсатади.
Таҳлиллар шуни кўрсатдики, кўпчилик оилаларнинг даромад даражаси билан тўй учун қилинаётган ёки режалаштирилган харажатлар ўртасида сезиларли тафовут кузатилмоқда.
“Тўйга тахминан қанча пул сарфлагансиз (ёки сарфлашни режалаштиряпсиз)?” деган саволга кўпчилик (умумий респондентларнинг 65,2%) 50 миллион сўмдан 100 миллион сўмгача ёки ундан ҳам кўпроқни ташкил қилади деб жавоб берган. Бу кўрсаткич кўплаб оилалар учун бир йиллик даромадга тенг ёки ундан ҳам юқори бўлиши мумкин.
1. Молиялаштириш манбалари:
Аксарият респондентлар тўй харажатларини шахсий жамғармалари ҳисобидан эмас, бошқа манбалар орқали қоплаганликларини билдирган. Асосий молиявий манбалар қуйидагилар бўлган:
- “Ўзим ва яқинларим ёрдамида” – бу жавобни 55,17% респондент танлаган. Бу натижа тўй харажатларининг жамоавий молиялаштирилаётганини кўрсатади – яъни, оғирлик фақат келин-куёв эмас, балки уларнинг ота-оналари ва қариндошларига ҳам тушади.
- “Қарз олганман / оламан” – деган жавобни 25,1% респондент берган. Бу эса аҳоли ўртасида тўй туфайли юзага келган қарздорлик даражасининг юқорилигини англатади.
Бу рақамлар шуни кўрсатадики, тўй – кўплаб оилалар учун улкан молиявий юк, уларнинг мавжуд даромадларига мутлақо мос келмайди ва қарзга ботиради, бу эса янги турмуш бошлаётган оилалар ёки уларнинг ота-оналари учун молиявий барқарорликка жиддий хавф туғдиради.
2. Харажатларнинг асосий ҳаракатлантирувчи омили – ижтимоий босим
“Тўйга катта харажат қилишга нима сабаб бўлади?” деган саволда респондентларга бир нечта вариантни танлаш имконияти берилган бўлиб, улар кўпинча шахсий истаклардан кўра ташқи омилларни кўрсатган.
- “Жамият босими / элга тўй беришим керак деган мажбурият” – 46,11% респондент айнан шу жавобни танлаган.
Бу энг етакчи сабаб бўлиб, тўй жамият назарида баҳоланадиган оммавий тадбир сифатида қаралиши маданиятимизда чуқур илдиз отганини кўрсатади. “Уят”дан қўрқиш ва “юзимиз ерга қарамасин” деган истак оилаларни ўз имкониятларидан ортиқча харажатларга мажбур қилмоқда.
- “Ёшларнинг орзу-ҳаваси” – 31,36% респондентлар бу вариантни танлаган.
- “Ота-онанинг орзу-ҳаваси” – 29,03%. Бу иккинчи муҳим омил ҳисобланади. Кўпинча катта авлод ҳашаматли тўй ўтказишда қатъий туриб олади, бу орқали улар ўз амбицияларини рўёбга чиқариб, қариндошлар ҳамда жамият олдидаги “бурчини” адо этаётганини ҳис қилади.
- “Қуда томоннинг талаби” – 16,6% респондент бу ҳолатни муҳим деб ҳисоблаган. Бу икки оиланинг кимўзарга ҳаракат қилишга ундовчи омил сифатида таърифланган.
Шундай қилиб, юқори тўй харажатлари кўпроқ ёшларнинг шахсий танловидан эмас, балки катта ижтимоий босим ва ота-оналар ҳамда жамият кутган умидлар натижасида юзага келаётган ҳолатдир.
“Сизнингча, атрофдагилар босими оилаларни қимматбаҳо тўй ўтказишга мажбур қиладими?” деган саволга
- “Ҳа, албатта” – деб жавоб берганлар 30,05%
- “Кўпроқ ҳа, деб ўйлайман” – 19,95%
Кўриб турганимиздек, респондентларнинг қарийб ярми тўғридан тўғри ёки билвосита жамият босимини тан олган. Бу жамиятда ички зиддият мавжудлигини кўрсатади: бир томондан – эркин танловга интилиш, бошқа томондан эса – анъаналар ва ижтимоий кутилмаларнинг кучли таъсири.
3. Идеал ва ҳақиқат ўртасидаги тафовут: камтароналик истаги ва исрофгарчилик амалиёти
Сўровнома натижалари жамиятда ички қарама-қаршилик мавжудлигини очиб беради.
Идеал тўй формати: “Тўй қандай бўлиши керак?” деган саволга респондентларнинг аксарияти – 39,62% – “Камтарона” ёки “Ўртача, яқинлар даврасида” каби вариантларни танлаган.
Дабдабали тўйлар борасидаги муносабат: Кўплаб респондентлар дабдабали тўйлар – бу “кераксиз стресс ва қарзларга сабаб” деган фикрни маъқуллаган ва кўп маблағ сарфланганларидан афсусланишларини билдирганлар – респондентларнинг 44,51% ини ташкил этади.
Бу жамиятда дабдабали тўйларнинг самарасизлиги ҳақида аниқ тушунча мавжудлигини ва кўпроқ камтарона тўйлар ўтказишга бўлган кучли истак борлигини англатади. Бироқ бу рационал ёндашув ижтимоий меъёрлар ва анъаналар тўсиғини енга олмаяпти. Одамлар икки ўт ўртасида қолган: сарфлашни истамайдилар, аммо мажбур бўлишмоқда.
Афзал кўрилган муқобил вариантлар: агар танлов имкони бўлса, респондентлар маблағни қуйидаги йўналишларга сарфлашни афзал кўрган бўлардилар:
- таълим олишга,
- уй-жой сотиб олишга,
- саёҳатларга,
- соғлиғини тиклашга,
- бизнесга сармоя киритишга.
Сўровнома натижалари шуни кўрсатадики, Ўзбекистон аҳолиси дабдабали тўйлар ўрнига маблағни келажакка йўналтиришга тайёр – бу таълим, уй-жой хариди, соғлиқни тиклаш ёки бизнесни ривожлантириш каби йўналишларни ўз ичига олади. Бу эса аҳолининг молиявий саводхонликка интилиши ва узоқ муддатли режалаштиришга бўлган эҳтиёжи борлигини англатади.
4. Ислоҳотларга тайёрлик ва аниқ таклифлар
Респондентлар тўй анъаналарини оптималлаштиришга қаратилган аниқ ўзгаришларга тайёр эканликларини намойиш этишди.
“Сизнингча, яшаб турган ҳудудингизда тўй харажатларига муносабатни қандай ўзгартириш мумкин?” деган саволга кўпчилик қуйидагиларни ечим сифатида кўрсатди:
- Маъмурий чоралар жорий этиш,
- Аҳоли ўртасида тарғибот ва маърифий ишларни кучайтириш,
- Молиявий саводхонликни ошириш.
Бу таклифлар ижтимоий онгда муқобил ёндашувлар учун тайёрлик борлигини ҳамда анъаналарни қайта кўриб чиқишга эҳтиёж ортиб бораётганини кўрсатади.
Қуйидаги ўзгаришлар кўпроқ қўллаб-қувватланган:
- “Меҳмонлар сони ва маросим кўламини қисқартириш” – бу таклифни 35,69% респондент илгари сурган.
- “Тўйдан кейинги айрим маросимларни камайтириш” – деб ҳисоблаганлар 31,44%.
- “Тўйдан олдинги айрим маросимларни қисқартириш” – бу фикрни 37,61% респондент қўллаб-қувватлаган.
Бу рақамлар аҳолининг аксар қисми тўй маросимларини соддалаштиришга тайёрлигини ва жамиятда ўзгаришларга ижтимоий истак ва буюртма шаклланаётганини тасдиқлайди.
Юқоридагилардан келиб чиқиб шуни хулоса қилиш мумкинки, Ўзбекистонда тўй анъаналарини ислоҳ қилиш ва соддалаштириш бўйича кучли ижтимоий буюртма мавжуд. Аҳоли энг қиммат ва чарчатадиган маросимлардан воз кечишга тайёрлигини билдирган.
Сўровнома асосидаги умумий хулосалар эса қуйидагича:
- Ўзбекистондаги замонавий тўй харажатлари кўплаб оилаларни қарзга ботираётган бўлиб, бу уларнинг турмушни бошлаш имкониятларига салбий таъсир кўрсатмоқда.
- Исрофгарчиликнинг асосий сабаби шахсий истаклар эмас, балки ижтимоий босим, “кўз-кўз қилиш” маданияти ва катта авлоднинг кутишлари ҳисобланади.
- Жамиятда рационал фикрлаш (харажатларни камайтириш зарурати) билан анъанавий иррационал хатти-ҳаракатлар (одамлар нима дейди деган қўрқув) ўртасида ички зиддият мавжуд.
- Кўпчилик аҳолининг фикрича, тўй маросимларини соддалаштириш, ҳажмини камайтириш ва ортиқча одатлардан воз кечиш зарур ва қўллаб-қувватланади.
“Юксалиш” ҳаракати сўровнома натижаларига кўра қуйидаги тавсияларни берган:
1. Давлат ва жамоатчилик даражасида:
• Ахборот-маърифий кампания:
ОАВ (ТВ, интернет, ижтимоий тармоқлар) орқали “дабдабабозлик – стресс ва қарз” деган ғоя асосида умумхалқ ҳаракати олиб бориш.
• Машҳур шахсларни жалб қилиш:
Блогерлар, спортчилар, дин арбоблари каби таъсирга эга машҳур шахслар орқали камтарин тўй ғоясини тарғиб қилиш. Уларнинг шахсий намунаси жамоатчилик фикрига кучли таъсир кўрсатади.
2. Таълим муассасалари ва молиявий ташкилотлар учун:
• Мактаб ва ОТМ дастурларига махсус курслар киритиш: оила бюджети, молиявий режалаштириш, истеъмол кредитларининг хавфи ҳақида дарслар ўтказиш.
• Ёш оилалар учун махсус жамғарма ҳисобларини яратиш:
Масалан: “Уй учун”, “Таълим учун” — бу тўй кредитларига соғлом муқобил ечим бўлиши мумкин.
3. Оилалар ва янги турмуш қураётганлар учун:
• Ота-оналар ва ёшлар ўртасида очиқ мулоқотни рағбатлантириш:
Ёшлар ўз истакларини (уй, бизнес, таълимга сармоя) очиқ айтишга журъат этсин, ота-оналар эса уларни эшитсин.
• Тўй – томоша эмас, янги оиланинг бошланиши деган ғояни илгари суриш:
Байрам тўй қилаётган икки оила учун бўлиши керак, юзлаб таниш-бегоналар учун эмас.
Манба: https://qalampir.uz/news/tuy-121461 да чиққан мақола асосида тайёрланди.