АҚШ Федерал Резерви (Марказий банк вазифасини бажарувчи идора) Коронавирус пандемияси муносабати билан иқтисодиётни қўллаб-қувватлаш мақсадида фавқулотда чоралар кўришни бошлади, жумладан:
– фоизнинг таянч даражаси 0% га туширилди (бундай чора сўнгги мартта бундан 12 йил аввал, яъни 2008 йилдаги жаҳон молиявий инқирози ҳолатида кўрилганди);
– 700 миллиард АҚШ доллари миқдоридаги АҚШ Ғазначилиги ва бошқа молия муассасаларининг қимматли қоғозларини сотиб олиб, иқтисодиётга пул киритмоқда.
Мана энди, бундай амалиётларнинг моҳиятини ва марказий банклар бундан нимани мақсад қилишини тушуниб олишга ҳаракат қилиб кўрайлик. Ушбу амалиёт “миқдорий юмшатиш” (quantitative easing, количественное смягчение) деб номланиб, жаҳон иқтисодиётида нисбатан янги тушунчадир. Бундай чора-тадбирлар орқали марказий банклар катта миқдордаги пулни иқтисодиётга киргизиш ва шу орқали инвестицияларни жонлантириш, иқтисодиётни қўллаб-қувватлашга ҳаракат қилишади. Бу, бошқача қилиб айтганда “пул чоп этувчи дастгоҳ” тўла қувват билан ишлаб, иқтисодиётга катта миқдорда арзон пул кириб келишидир. Бу, марказий банк томонидан фоизининг таянч даражасини (Ўзбекистондаги қайта молиялаштириш ставкасига ўхшаш) тушириш билан биргаликда амалга оширилади, банклараро депозитлар ва кредитлар фоизи асосан шунга қараб белгиланади.
Бундай амалиёт натижасида банклар аҳоли ва корхоналарни молиялаштириш учун арзон пул маблағларига эга бўладилар. Молиялаштирилган (яъни фоиз асосидаги кредитларга эга бўлган) корхонлар эса ўз фаолиятларини кенгайтириш, аҳоли эса олинган кредитларга уйлар, янги машиналар ва бошқа маҳсулотлар сотиб олиш имконига эга бўладилар деб ҳисобланади. Пул миқдорини кўпайтириш орқали мамлакатнинг миллий пул бирлиги қадри туширилади. Бу ўз навбатида мамлакатдаги корхоналар акцияларини хорижий инвесторлар учун уларни сотиб олишни енгиллаштиради деб таъкидланади. Шунингдек, миллий пул бирлиги қадрининг пасайиши маҳсулотлар экспорти осонлашишини англатади (чунки бунда импорт қилувчилар учун маҳсулотлар арзонроққа тушади). Аммо арзон кредитлар иқтисодиётда ортиқча ликвидликни келтириб чиқаради, корхоналарнинг балансида қарз мажбуриятлари ортишига олиб келади. Лекин қисқа муддат ичида ҳолатни ўнглаш учун қилинадиган бундай чоралар, афсуски узоқ муддатли иқтисодий самара бера олмайди.
АҚШда, 2008-2009 йилги молиявий инқироз шароитида ҳам айнан шундай миқдорий юмшатиш орқали, яъни 2.3 триллион АҚШ доллари миқдорида турли қимматли қоғозларни Fannie Mae ва Freddie Mac каби молия ташкилотларидан сотиб олиш орқали иқтисодиётга пул киритилган. Ушбу қимматли қоғозлар “ипотека кредитлари билан таъминланган қимматли қоғозлар” (инглиз тилида Mortgage-backed securities (MBS) ва уларнинг бир тури бўлган “қарз билан таъминланган мажбуриятлар” (Collateralized debt obligation, CDO) деб номланади ва деривативлар ҳисобланади.
MBS ва CDO каби деривативларнинг қандай вужудга келишини тушунишга уриниб кўрайлик. Тасаввур қилинг, АҚШда бирор банк турли мижозларга уй сотиб олиш учун ипотека кредитини беришга ҳаракат қилади ва муайян вақтда ипотека кредитларидан иборат жилд (портфель) юзага келади. Ушбу кредитлар бўйича тўловларни банк ўн йиллар давомида кутиб ўтирмасдан, дарҳол шу кредитлар йиғилган жилд (портфель)ни бошқа молия муассасасига сотади ва натижада иккиламчи бозорда савдо қилинадиган MBS ва CDO деб номланган ҳосилавий қимматли қоғоз – деривативлар вужудга келади. Ушбу деривативларни сотиш учун юзлаб ишчилар ёлланади, мураккаб ва тушунарсиз молиявий моделлар яратилади. Одатда нафақат сармоядорлар, балки ҳатто молиячилар ҳам ушбу моделларни изоҳлаб бера олмайдилар. Шу билан бирга, дериватив чиқарган молия ташкилотлари рейтинг агентликларидан бундай деривативларга юқори рейтинг олишга уринадилар. Ушбу деривативни сотган банк, ҳам кредитлар бўйича хатарларни ушбу деривативларни сотиб олган инвесторларга ўтказади, ҳам янги айланма пул маблағларига эга бўлади ва албатта шу заҳоти уй-жой сотиб олмоқчи бўлган кейинги мижозларни қидиради ва дериватив натижасида ҳосил бўлган пулларни яна ипотека кредити ажратишга сарфлайди. Эндиликда банк учун мижознинг тўлов қобилияти, яъни унинг ойлик даромади кредит бўйича тўловларни амалга оширишга етиш-етмаслиги деярли қизиқтирмайди, деярли ҳар қандай одамга ипотека кредити таклиф қилинаверади. Муҳими тезроқ кредит бериб, ундан MBS ва CDO деривативларини чиқариб, тезроқ уларни сотиб даромад олиш.
Бундай амалиётлар натижасида уй-жойга талаб ортади ва нархлар сунъий равишда кўтарилади. Бошқача қилиб айтганда “пуфак” ҳосил бўлади. Тўловларни амалга оширолмаган мижозлар кўпайиб, муайян бир нуқтага етганда “пуфак” ёрилади ва инқироз бошланади. Аввалги молиявий инқироз тахминан шундай вужудга келган.
2020 йил 15 март куни АҚШ Федерал Резерви навбатдаги миқдорий юмшатишни эълон қилди. Бугунги кунда нафақат ипотека кредитлари, балки умуман АҚШдаги барча индекслар, корхоналар акциялари юқори баҳоланган деган тахминлар мавжуд. Бундай ҳолат йиллар давомида АҚШдаги “юмшоқ” пул (монетар) сиёсати натижасида ликвидлик (яъни пулнинг молия бозоридаги мавжудлик даражаси) акция бозорларига ўтгани ва корпорацияларнинг арзон пул маблағларини осонгина жалб қилиши натижасида юзага келган деб тахмин қилиш мумкин. Арзон пул маблағларининг мавжудлиги йиллар давомида корхоналар балансида мажбуриятларнинг ошишига олиб келган ва қарз ҳисобидан жалб қилинган маблағлардан самарали фойдаланилмаган. Шундай маблағларни жалб қилган корхоналарнинг аксарияти (Standard & Poor’s агентлигининг маълумотига кўра 2019 йилда бундай корхонлар 78% ни ташкил қилган) BBB кредит рейтингига эга эканлиги вазиятни янада оғирлаштиради. Иқтисодиётнинг ўсиш суръатлари пасайган ҳозирги пайтда ана шундай корхоналар даромади камайиши ва улар қарз мажбуриятларини бажара олмаслик хавфи ортмоқда.
Хўш, бундай ҳолат юзага келишига асосий сабаб Коронавирусми? Фикримизча йўқ. Коронавирус, бели синадиган даража оғир юк билан кетаётган туяга унинг белини синдирган охирги чўпни ортиш каби таъсир қилди холос. Муаммонинг илдизи, бугунги кундаги жаҳон иқтисодиёт модели ва унинг ишлаш тамойилларида фундаментал хатоликларнинг мавжудлигида, унинг (яъни замонавий жаҳон иқтисодиётинг) ислом иқтисодиёти каби мавжуд активлар асосида эмас, балки ҳеч қандай асосга эга бўлмаган назоратсиз равишда кўпайиб кетаётган ҳосилавий молиявий маҳсулотлар, қарз ва фоизга асосланган иқтисодий модель сабабли деб биламиз. Афсуски, 2008 йилги жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозидан керакли хулосалар чиқарилмади.
Баъзи иқтисодчилар сўнгги йилларда навбатдаги инқирозга сабаб қилиб Аргентина ёки Туркия каби ривожланаётган давлатлар иқтисодиёти учун олинган қарзлар ёки Хитойдаги банк ёки йирик корпорациялардаги муаммолар сабаб бўлиши мумкин деб башорат қилар эдилар. Воқеликда эса, инқироз бошланишига кичкинагина… бир миллиметрнинг миллиондан биричалик кичкина… коронавирус ҳажмичалик сабаб ҳам етарли бўлиб чиқяпти…