Халқаро эксперт Хондамир Нусратхўжаев фоизсиз банк фаолияти қандай ишлаши мумкинлигини ва бутун тизим нима учун “пулдан пул” яратишга эмас, балки ҳақиқий активларга асосланганлигини тушунтириб беради.
Аввалроқ Спот ноябр ойида Қонунчилик палатаси ислом банки тўғрисидаги қонун лойиҳасини қабул қилиб, Сенатга юборгани ҳақида ёзганди. Ушбу ҳужжат ислом банклари учун алоҳида лицензия ва оддий банкларда “ислом дарчалар”ни очиш имкониятини назарда тутади, шунингдек, асосий маҳсулотлар — Муробаҳа, Музораба, Мушорака, Вакала ва Салам каби битимларнинг асосий жиҳатларини белгилайди.
Марказий банк ислом молияси меъёрларини белгилаш ва банклар ҳузуридаги шариат кенгашларини назорат қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Бундай ташкилотлар учун солиқ имтиёзлари берилади ва уларнинг нотариал ҳаракатлари мол-мулкни расмийлаштиришда давлат божидан озод этилади. Шунингдек, регулятор 2030-йилгача камида 10 та ислом банки пайдо бўлишини кутмоқда.
Спот билан суҳбатлашган мутахассислар, шунингдек, ислом банк фаолиятини жорий этиш молиявий фаолликни оширади ва иқтисодиётга катта миқдордаги ички маблағларни жалб қилади, деб ҳисоблайди.
Қонун лойиҳаси илгари сурилиши фонида ислом банк тизимига қизиқиш сезиларли даражада ошди, шу билан бирга ушбу модель атрофидаги нотўғри тасаввурлар ҳам кучайди.
Ислом молияси бўйича халқаро даражадаги эксперт ва AAOIFI халқаро ташкилоти кенгаши аъзоси (2016−2024) Хондамир Нусратхўжаев Спот учун ёзган мақоласида банк фоиз олмасдан қандай ишлаши мумкинлигини ва нима учун бутун тизим “пулдан пул” эмас, балки реал активлар атрофида қурилишини батафсил тушунтиради.
Аввалроқ Спот эксперт билан ислом молияси ҳақидаги афсоналарни батафсил муҳокама қилганди. У, шунингдек, Ўзбекистонда ислом банк тизимини жорий этишга узоқ вақт давомида қандай тўсиқлар халақит бергани ва нима учун тўлақонли инфратузилма яратилса, мамлакат “осонгина миллиардлаб ҳалол долларларни жалб қилиши” мумкинлигини тушунтирганди.
Ер юзидаги барча одамлар ва бизнеслар бир хил молиявий эҳтиёжларга эга. Оилаларга уй-жой, автомобил ва йирик харидлар учун маблағ керак. Бизнесга айланма маблағ, ускуналар, импорт учун молия зарур. Йирик лойиҳаларга эса қурилиш ва ривожланиш учун катта сармоя талаб этилади.
Анъанавий банклар бу вазифаларни универсал восита — фоизли кредит орқали ҳал қилади. Лекин ислом банклари бошқача ишлайди. Уларнинг иш усули фоизни фойда манбаи сифатида қабул қилмайди ва молиялаштиришни реал иқтисодиётга боғлайди. Бу ахлоққа асосланган, барқарор ва молиявий чайқов амалиётлари билан шуғулланмайдиган бутунлай бошқача молиявий тизимдир.
Нима учун ислом банки фоиз ололмайди? Ислом банки пул беришнинг ўзи учун бошқа пул талаб қилиш ҳуқуқига эга эмас.
Шу ерда асосий фарқ кўринади: ислом банки пулни маҳсулот сифатида сотмайди, балки иқтисодий жараённинг фаол иштирокчисига айланади. Унинг фойдаси фоиздан эмас, балки реал битимларни молиялаштириш жараёнида ҳақиқий бизнес таваккалчилигини ўз зиммасига олиш ҳисобидан шаклланади.
Ислом банклари эҳтиёжларни қандай қоплайди?
Фоиз олиш тақиқланганлиги сабабли, банк бошқача ишлайди. У активларни сотиб олади, уларга эгалик қилади, сотиб олинган пайтдан бошлаб то мижозга сотиш муддатигача бўлган хатарларни ўз зиммасига олади. Бу кредит эмас, балки реал савдо битимидир.
Ёки банк ускуна ва кўчмас мулк сотиб олиб, уларни лизингга беради. Даромад лизинг ҳисобига шаклланади, банк эса актив хатарига эга бўлади. Шунингдек, банк буюртмачи сифатида якуний харидор учун ишлаб чиқарилган ёки қурилган активларни молиялаштириб, кейин уларни мижозга устама билан маълум муддатга сотиш орқали иштирок этади.
Бундан ташқари, банклараро битимлар, савдони молиялаштириш, сукук, ликвидликни бошқариш — бу амалиётларнинг барчаси реал активларга боғлиқ.
Бу шаклларнинг барчасида банк сотувчи, лизинг берувчи, инвестор ёки буюртмачи сифатида иштирок этади, лекин ҳеч қачон фоиз учун кредит берувчи ролини ўйнамайди.
Ислом банки маблағларни қандай жалб қилади?
Агар актив амалиётлар битимлар бўлса, пассив амалиётлар инвестициялар (жалб қилиш) ва фоизсиз қарзлардир. Масалан, ислом банки ҳам оддий банк сингари ўз фаолиятини молиялаштириш учун мижозларнинг жорий ҳисобварақлардаги маблағларидан фойдаланади. Бироқ, у бу маблағлар учун фоиз тўламайди, чунки уларнинг қайтарилишини кафолатлайди. Ислом молиясида “фойда фақат хатар эвазига талаб қилиниши мумкин”, деган тамойил мавжуд. Бу ҳолатда эса кредиторлар, яъни жорий ҳисобварақлар эгалари ҳеч қандай хатарга дуч келмайдилар.
Ҳақиқий фарқ депозит молиялаштиришда намоён бўлади. Ислом банкида омонатчи банкнинг қарз берувчиси эмас, балки инвесторига айланади. Унинг маблағлари реал активларга йўналтирилади, актив операциялардан олинган умумий фойда эса банк бошқарувчи сифатида (бошқарув учун) ҳамда кафолатсиз ва белгиланган фоизларсиз инвестор сифатида инвестиция омонатчилари ўртасида тақсимланади.
Инвестицион омонатчининг даромади кафолатланмайди. Банк маблағларни самарали бошқарса, даромад юқори бўлади, бошқарув суст бўлса — паст бўлади. Айнан шу модель банкнинг актив ва пассив томонлари ўртасида соғлом боғлиқликни яратади: активлардаги натижа бевосита омонатчилар даромадига таъсир қилади.
Оддий банкдан фарқли ўлароқ, қаерда пассивлар (омонатлар) актив операцияларнинг қанчалик муваффақиятли эканлигига боғлиқ бўлмаса, ислом банки қатъий белгиланган фоиз ставкаси ортига яширина олмайди.
У реал натижа кўрсатиши шарт. Бу банк фаолиятини интизомга солади, уни самарали ва шаффоф ишлашга ундайди — акс ҳолда банк ўз омонатчиларини йўқотиш хатари остида қолади, бу эса бутун тизим барқарорлигига тўғридан тўғри зарба ҳисобланади.
Ислом банки оддий банкдан нимаси билан фарқ қилади?
Биринчидан, бу ерда спекуляция ва деривативлар йўқ. Исломий банк бозорларда (форекс, биржа товарлари ва ҳоказо) чайқов амалиётлари билан шуғулланмайди, реал иқтисодиёт билан боғлиқ бўлмаган юқори хатарли дериватив шартномалар тузишга киришмайди. Бу эса банк портфелининг хатарларини сезиларли даражада камайтиради.
Иккинчидан, қарз сотиш ва секюритизация мавжуд эмас. Ислом банки қарзларни секюритизация қилмайди, “ҳавода” сунъий пул ҳажмини яратмайди, реал иқтисодиётдан ташқарида ўз балансини кенгайтирмайди.
Учинчидан, бу ерда ахлоқий фильтр ишлайди. Ислом банки спиртли ичимликлар, тамаки, қимор ўйинлари, тақиқланган кўнгилочар саноат, қурол ишлаб чиқариш ва ижтимоий зарарли фаолиятларни молиялаштирмайди. Бундай фильтр жамиятнинг ахлоқий ва ижтимоий пойдеворини емирадиган ҳар қандай фаолиятни автоматик тарзда четлаштиради.
Ислом банкларида ҳам жарима фоизи ва “қарз сиртмоғи” йўқ. Пеня банк даромадига айланмайди. Жарималар, агар улар ҳисобланса, қатъий интизомий хусусиятга эга, миқдори чекланган ва албатта хайрия ишларига йўналтирилади. Бу мижозларни чексиз қарз занжиридан ҳимоя қилади.
Ислом банки закот тўлаши шарт. Бу уни нафақат молиявий, балки ижтимоий институтга — жамиятни қайта тақсимлаш ва қўллаб-қувватлаш воситасига айлантиради.
Исломий молиявий маҳсулотлар нархи нима учун кредитлар нархига ўхшаш?
Бу савол энг кўп сўраладиган саволдир. Ҳа, ислом банкидаги муддатли тўлов ёки лизинг нархи оддий банк кредитининг фоиз ставкаси билан таққосланиши мумкин. Аммо бунинг сабаби ислом банки “фоизни яшириши”да эмас.
Бунинг икки сабаби бор:
1. Иккала турдаги банк ҳам бир хил бозорда фаолият юритади: ислом банки кўчмас мулк бозорида, ижара бозорида ёки улгуржи савдода ишламайди. У банк бозорида ишлайди ва мижозлар ҳамда омонатчилар учун бошқа банклар билан рақобатлашади. Шу сабабли, маблағ жалб қилиш қиймати, инфляция ва макроиқтисодий хатарлар бозорнинг барча иштирокчилари учун бир хилдир.
2. Ҳар қандай бўлиб тўлашнинг ички даромадлилиги мавжуд: бу фоиз эмас, бироқ молиявий ҳисоб-китоблар уни таққосланадиган кўрсаткичда ифодалаш имконини беради. Нарх ўхшаш бўлиши мумкин, лекин бу нархнинг моҳияти бошқачадир.
Анъанавий банк қарздан фойда олса, ислом банки ҳақиқий активлар, хизматлар ва инвестиция фаолияти билан шуғулланадиган бизнес ҳисобига даромад топади. Натижада, бу икки хил модель бўлса-да, улар бир-бирига ўхшаб кетади. Ўнлаб мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, анъанавий ва ислом банклари бир-бирини тўлдириб, ёнма-ён муваффақиятли фаолият юритмоқда.
Ва энг муҳими: Ўзбекистондек демократик ҳуқуқий давлатда молиявий инклюзивлик фуқароларнинг ҳуқуқидир.
Бу ўз эътиқоди ва эҳтиёжларига мос келадиган молиявий моделни танлаш ҳуқуқи. Айнан ҳуқуқий тизим бу ҳуқуқни кафолатлайди ва бозорни ҳақиқатан ҳам очиқ бўлишини таъминлайди.
Манба: https://www.spot.uz/ru/2025/12/18/islam-thoughts/