Бизнес учун сармоя неча замонлар ўтсада, ўз аҳамиятини йўқотмаган. Фақатгина унинг шакли ва усуллари такомиллашиб боришини кўришимиз мумкин. Жамиятга манфаатли бўлган бирор иқтисодий ғоя пайдо бўлиб, уни амалга ошириш учун молиявий манбаларга эҳтиёж сезилса, энг оддий ҳолатда ўзимиз таниган ва ишонган инсонлардан лойиҳани молиялаштириш мақсадида қарз олишимиз ёки уларга бизнес шерик бўлишни таклиф қилишимиз мумкин. Аммо бу ўта чекланган ва ҳар доим ҳам юқори самара бермайдиган усуллар ҳисобланади. Аслида, мазкур ҳолатда энг оптимал вариант молия бозори ҳисобланади. Молия бозори инвестиция киритишни хоҳловчи сармоядорлар ва инвестицияга эҳтиёжи бор бизнес ғоя эгаларини учраштирувчи жой ҳисобланади. Бошқача айтганда молия бозори орқали жамғармалар инвестицияларга трансформация қилинади.
Молия бозорининг турлари ичида юқори даражада ташкиллаштирилганлиги ва ликвидлилик кўрсаткичлари нуқтаи назаридан фонд бозори устуворликка эга. Молиявий маблағ жалб қилмоқчи бўлган корхоналар ўзининг қимматли қоғозларини фонд бозорларида сотиш орқали мақсадига эришиши мумкин. Бунинг қулай тарафи шуки, сармоядорлар бизнес хатарларга шерик бўлади. Агар бу усул маъқул кўрилмаса, яъни “инвестор бўлсин, лекин бизнес жараёнларга аралашмасин” дейдиганлар учун банк кредитларини жалб қилиш ва облигациялар чиқариш усуллари мавжуд.
Облигациялар қарз қимматли қоғози ҳисобланиб, олинган қарзни келишилган вақтда фоизи билан қайтарилишини англатади. Шу сабабли облигациялар пул маблағлари жалб қилишда кредитлар билан, пассив инвестиция қилишда депозитлар билан ўзаро муқобил усул ҳисобланади. Аммо ислом молияси тамойилларига кўра, молиялаштиришни фоизли кредит олиш ёки облигациялар чиқариш орқали амалга ошириш усуллари рибо ҳисобланади ва шу сабабли ман этилади. Айнан шу ўринда, ислом банк-молия тизими шариатга мувофиқ бўлган банк хизматлари таклиф қилгани каби облигацияларнинг муқобили сифатида сукуклар тавсия этилади.
Сукуклар орқали корхона эгалари сармоядорларни корхонанинг муассислари таркибига киритмасдан молиявий маблағ жалб қила оладилар. Шунингдек, сармоядорлар учун тўланадиган даромад миқдори корхонанинг соф фойдасига боғлиқ бўлади. Активлар гарови билан таъминланган (Asset-backed) сукукларда бироз бошқачароқ механизм ишлайди (бу ҳақида келгуси мақолаларимизда батафсилроқ тўхталамиз). Инвесторлар ўз маблағларини шариатга мувофиқ равишда пассив инвестиция шаклида кирита оладилар. Шунингдек ликвид инструмент сифатида исталган вақтларида иккиламчи бозорда сотиладиган сертификатларини фонд бозорларида сотиш орқали киритган инвестицияларини қайтариб оладилар.
Сукукнинг яна қуйидаги қулайликларига алоҳида тўхталиб ўтиш мумкин:
Чекланмаган инвестиция. Одатда, бир дона сукукнинг нархи инвестицион нуқтаи назардан унчалик ҳам қиммат бўлмайди. Айтайлик 1 млн. АҚШ долларлик лойиҳа учун 100 минг дона сукук эмиссия қилиниши мумкин. Шунда 1 дона сукукнинг нархи 10 АҚШ долларига тўғри келади. Бу эса хар қандай кўламдаги инвесторлар учун қулай ҳисобланади. Шу тариқа барча инвесторлар нисбий қийматда тенг даромад оладилар.
Қулай сармоядор. Корхона учун унинг таъсисчилари томонидан ўзгартирилмаган шаклда инвестиция киритилади. Инвесторларга эса корхона фойда кўрган тақдирдагина соф фойданинг аввалдан белгиланган улуши миқдорига тенг бўлган даромад ажратилади (тўланади). Анъанавий облигациялар каби корхона фойдаси кутилганидек бўлмаганда ҳам зарар ҳисобига инвесторларга фоизли даромад тўлаб берилмайди. Бошқача айтганда, сукук эгалари хатарларга шерик бўладилар. Аммо бу инвесторларни алдаб кетиш имконини бермайди. Қонунчилик, маълумотларнинг шаффофлиги, корпоратив бошқарув, шариат кенгаши, тартибга солувчи идоралар, рейтинг ва баҳолаш ташкилотлари бу масалани ўрнатилган тартибда мувофиқлаштириб боришади.
Сирожиддин Аброров
Тошкент давлат иқтисодиёт университети
“Молия” кафедраси доценти,
иқтисодиёт фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)